เล่าเรื่องบัว

เมื่อพูดถึงบัว ภาพในใจของแต่ละคนคงจะคล้ายกัน คือ ภาพของดอกไม้รูปหัวใจ ในแจกันบูชาพระ และภาพดอกไม้น้ำหลายหลากสี ชูดอกสล้างอยู่กลางสระน้ำ
มีความงดงามชวนมอง และให้ความรู้สึกที่อ่อนโยน

ในทางพฤกษศาสตร์ บัวเป็นพืชพันธุ์ไม้น้ำชนิดหนึ่ง กำเนิดจากเมล็ด เติบโตด้วยไหล แล้วขยายเป็นหัวและหน่อ ซึ่งฝังอยู่ในโคลนตม แตกก้านชูใบ
ดอก เบ่งบานขึ้นเหนือน้ำ มีกลิ่นหอมอ่อนละมุมละไม มีความงามเป็นเลิศทั้งสีสันและรูปทรง จึงได้รับสมญานามว่า ราชินีแห่งไม้น้ำ

บัวเป็นดอกไม้สิริมงคล โดยเฉพาะบัวหลวงนั้นเป็นสัญลักษณ์แห่งองค์พระสัมมาสัมพุทธเจ้าและพระพุทธศาสนา มีความผูกพันกับวิถีชีวิตของคนไทยและเข้ามาอยู่ใน
ศิลปวัฒนธรรมจารีตประเพณีของไทยมาแต่โบราณ นับเนื่องแต่พระพุทธศาสนาหยั่งรากลึกในแผ่นดินไทย มีอิทธิพลในประวัติศาสตร์ และศิลปวัฒนธรรมไทยหลายสาขา เช่น
ศิลปกรรม สถาปัตยกรรม ประติมากรรม จิตรกรรม ประณีตศิลป์ นาฏศิลป์และดุริยางคศิลป์ไทย รวมทั้งในภาษาและวรรณคดีไทย

ศาสนาฮินดูถือว่าดอกบัวเป็นโลกจักรวาล ก้านบัวเป็นเขาพระสุเมรุ กลีบและเกสรบัวเป็นภูเขาต่างๆ ที่อยู่รายรอบเขาพระสุเมรุ ส่วนศาสนาพราหมณ์ ถือว่า เทพเจ้าเป็น
บุคลาธิษฐานและมีบัวเป็นสัญลักษณ์ เป็นเครื่องอุปโภคประจำองค์พระเป็นเจ้า เช่น พระนารายณ์ หรือพระวิษณุ ทรงถือปัทมะหรือดอกบัวแดง พระลักษมี ผู้มีกำเนิดในดอกบัว
และจะทรงดอกบัวแดงหรือปัทมะอยู่เสมอ พระสุรัสวดี เทพแห่งการดนตรี การขับร้องและเจ้าแห่งแม่น้ำทั้งปวง หัตถ์หนึ่งทรงถือดอกบัวหลวง พระคงคา ก็ทรงดอกบัวหลวง ส่วน
พระเณศทรงดอกบัวสายสีน้ำเงิน และพระอัคนี หรือพระเพลิง ก็ทรงดอกบัวแดงหรือปัทมะ เป็นต้นในทางวรรณคดีไทยนั้น มีวรรณกรรมหลายเรื่องที่กล่าวถึงคติความเชื่อเกี่ยวกับ
กำเนิดอันเป็นทิพย์ของบัว มีความเชื่อกันว่า บัวมีปรากฏอยู่ใน 3 โลก คือ สวรรค์ โลกมนุษย์ และนรกภูมิ

บัวบนสวรรค์ ในลัทธิมหายาน เชื่อว่าในสวรรค์ชั้นสุขาวดีมีสระบัวขนาดใหญ่ ผู้เลื่อมใสในพระอมิตาภะ จะได้ไปเกิดในดอกบัวที่สระแห่งนี้ ในคัมภีร์มาลัยสูตรกล่าวว่า
ผู้มีบุญตายแล้วจะไปเกิดในวิมานแก้วอุบล ซึ่งอยู่บนสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ บัวจึงเป็นหนึ่งในบรรดาดอกไม้ที่มีอยู่บนสวรรค์ นอกเหนือไปจากดอกปาริชาติ และดอกมณฑารพ บรรดา
ดอกไม้เหล่านี้ เหล่าทวยเทพบนสวรรค์มักจะนำมาโปรยปรายจากบนอากาศไปทั่วทุกทิศในวาระสำคัญต่างๆ ของโลกมนุษย์ ซึ่งบรรดาเทพยดาต่างพากันมาร่วมอวยพรและ
แซ่ซ้องยินดี

ในมนุษย์โลก ถือว่าบัวเป็นไม้ต้นแรก เมื่อเริ่มเกิดแผ่นดินในโลกใหม่ บัวได้รับการนำมาเปรียบเทียบกับความดีความงามทั้งปวง ในประเพณีไทยถือว่าการถวายดอกบัวบูชา
พระรัตนตรัย จะได้บุญกุศลกว่าการถวายด้วยดอกไม้อื่น ความเชื่อนี้มีผู้คิดวิเคราะห์ว่าน่าจะมีอิทธิพลมาจากวรรณคดีเรื่องพระมาลัยคำหลวง ที่ว่า มีชายเข็ญใจผู้หนึ่งลงอาบน้ำ
ในสระ เห็นดอกบัวแปดดอกจึงเก็บและนำไปถวายแด่พระมาลัยเถระ พระมาลัยได้นำดอกบัวนั้นเหาะไปยังสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ เพื่อบูชาพระเขี้ยวแก้ว ซึ่งบรรจุอยู่ในพระจุฬามณี
เจดีย์ ด้วยอานิสงส์นี้ทำให้ชายเข็ญใจตายแล้วไปเกิดที่เมืองสวรรค์ในวิมานดอกบัว

ในนรกภูมิ หนังสือไตรภูมิพระร่วง พรรณนาถึงบัวที่อยู่ในนรกภูิมิว่า “ใต้ขวากเหล็กในน้ำเวตรณีนั้น มีใบบัวหลวงและใบบัวนั้นเทียรย่อมเหล็กเป็นคม รอยนั้นดังคมมีด และ
ใบบัวนั้นเปลวลุกอยู่ บ มิดับเลยสักคาบ” บัวในนรก จึงเป็นบัวที่ใช้สำหรับลงโทษทัณฑ์ผู้ประพฤติชั่ว

ในวรรณคดีไทย กวีมักจะชมความงามตามธรรมชาติของบัวและสระบัวด้วยการพรรณาโวหาร ที่มีความไพเราะ ก่อให้เกิดความรื่นรมย์ใจ เกิดจินตนาการคล้อยตาม และ
สร้างความประทับใจให้ผู้อ่านได้เสมอ

ดอกบัวยังมีลักษณะพิเศษกว่าดอกไม้อื่น คือ ดอกไม้ส่วนใหญ่อาศัยความอบอุ่นแห่งดวงอาทิตย์เบ่งบานขยายกลีบ แต่ดอกบัวมีความสัมพันธ์ทั้งดวงอาทิตย์และดวงจันทร์
ดังจะสังเกตว่า บัวหลวงมักจะบานเมื่อต้องแสงอาทิตย์ ส่วนบัวสายจะเริ่มบานเมื่อต้องแสงจันทร์ ซึ่งในมคธ ได้จัดบัวเป็น 2 ชนิดคือ
1. บัวสาย ตั้งต้นบานเวลาค่ำ มีชื่อรวมว่าอุบล เรียกว่าอุบลชาติ
2. บัวหลวง ตั้งต้นบานเวลาเช้า มีชื่อรวมว่า ปทุม เรียกว่าปทุมชาติ

ดอกบัวยังได้นำมากล่าวถึงตามจินตนาการของกวี ในวรรณคดีไทยหลายเรื่องเช่น เรื่องรามเกียรติ์ตอนศึกไมยราพ ที่รู้จักกันดีว่า เมื่อไมยราพได้ลอบเข้าไปในกองทัพพระราม
และสามารถลักพาพระรามจากพลับพลาที่หนุมานอมไว้ในปากได้สำเร็จแล้ว ก็นำลงไปยังกรุงบาดาล พิเภกได้บอกทางแก่หนุมานเพื่อตามไปยังกรุงบาดาล โดยลงไปตามก้าน
ของบัว จนถึงใต้บาดาล ดังความว่า
มีดอกบัวหนึ่งเท่ากงรถ บานสดกลิ่นเกลี้ยงหอมหวาน
ขุนกระบี่ผู้ปรีชาชาญ ก็หักก้านลอดไปด้วยฤทธา
เมื่อหนุมานลอดก้านบัวลงไปถึงใต้บาดาลแล้ว หนุมานต้องฝ่าด่านป้องกันต่างๆ ได้แก่ ช้างตกมัน ด่านภูเขากระทบกันจนเกิดประกายไฟ และด่านยุงร้ายขนาดเท่าแม่ไก่
จนกระทั่งถึงสระบัวกว้างใหญ่ ทันใดนั้น มัจฉานุผู้ทำหน้าที่รักษาด่านก็เข้ามาต่อสู้ขัดขวาง หนุมานแปลกใจที่มัจฉานุมีรูปร่างหน้าตาคล้ายตนแต่มีหางเป็นปลา จึงสอบถาม
เมื่อได้ทราบว่ามัจฉานุเป็นบุตรของตนที่เกิดจากนางสุวรรณมัจฉา จึงให้ช่วยชี้ทางไปยังที่อยู่ของไมยราพ มัจฉานุไม่กล้าบอกตรงๆ จึงบอกเป็นนัยทำนองว่ามาทางไหนก็ให้
ไปทางนั้น
ขุนกระบี่ผู้มีกำลังฤทธิ์ นิ่งคิดก็คิดขึ้นได้
จึงหักก้านบุษบงด้วยว่องไว ลอดไปตามไส้ปทุมมา
เมื่อหนุมานลอดลงไปทะลุออกไปยังสระโบกขรณีซึ่งอยู่ใกล้ประตูเมือง อันเป็นที่อยู่ของไมยราพแล้ว ก็ได้เห็นางพิรากวนซึ่งออกมาตักน้ำที่สระโขกขรณี เพื่อนำไปใส่กะทะ
สำหรับต้มไวยวิกบุตรชายของนาง พร้อมกับพระรามในวันรุ่งขึ้น กำลังนั่งร้องไห้คร่ำครวญถึงลูกชายที่กำลังจะได้รับโทษทัณฑ์ เมื่อหนุมานได้ยินเรื่องราวทั้งหมด ก็คลายพระเวท
กำบังตน เข้าพูดจาให้นางพิรากวนช่วยเหลือ เพื่อไปฆ่าไมยราพ นางพิรากวนดีใจที่บุตรชายจะรอดชีวิตจึงบอกว่า พระรามถูกขังอยู่ในกรงเหล็กที่ดงตาลท้ายเมือง การจะเข้า
เมืองไปนั้นยากยิ่ง แม้แต่แมลงวันก็ผ่านเข้าไปไม่ได้ เพราะจักรกรด หนุมานจึงออกกลอุบายเข้าไปอย่างง่ายดายโดย
เป็นใยบัวติดสไบนาง นางพิรากวนยักษี
ด้วยเดชพระมนต์อันฤทธี อสุรีไม่เห็นกายา
เรื่องของบัวยังมีอีกมากมาย สนใจลองไปหาอ่านได้ โดยเฉพาะหนังสือเรื่อง บัว องค์ประกอบประวัติศาสตร์ ศิลปวัฒนธรรมไทย ค้นคว้าเรียบเรียงโดย นางฤดีรัตน์ กายราศ
จัดพิมพ์โดยกรมศิลปากร พิมพ์ด้วยกระดาษอาร์ตประกอบภาพ สีสวยงาม หนาถึง 359 หน้า ได้ทั้งความรู้ อรรถรส และความเพลิดเพลินค่ะ

ที่นิยมปลูกเป็นไม้มงคล
บัวหลวง บัวฝรั่ง บัวผัน บัวเผื่อน บัวสาย บัวจงกลนี บัวกระด้ง
บัวกับการเป็นมงคล
คนไทยโบราณเชื่อว่า การปลูกบัวไว้ประจำบ้าน จะทำให้เกิดความบริสุทธิ์ ความเบิกบาน เพราะดอกบัวที่บังเกิดในตม (บงกช) ยังสามารถโตชูพ้นน้ำได้ เปรียบเสมือนคนที่อยู่ในกองกิเลส สามารถหลุดพ้นจากทุกข์ทั้งปวง เป็นผู้รู้ ผู้ตื่น ผู้เบิกบาน นอกจากนี้ยังเชื่อว่า ช่วยทำให้เกิดสายใยความผูกพันธ์ในครอบครัว ทำให้คนในครอบครัวมีความผูกพันกัน ซึ่งเปรียบเสมือนสายใยบัวที่ไม่สามารถเด็ดดึงให้ขาดจากกันได้

ตำแหน่งวันที่ควรปลูกและผู้ปลูก
การปลูกบัวให้เป็นสิริมงคลแก่บ้านและผู้อยู่อาศัย ควรปลูกต้นบัวไว้ทางทิศตะวันตก ถ้าจะให้ดีควรปลูกในวันพุธ เพราะการปลูกในวันพุธ เชื่อว่าเป็นประโยชน์ในทางให้ดอก ผู้ปลูกควรเป็นผู้ที่เกิดในปีจอ เพราะต้นบัวเป็นต้นไม้ประจำปีจอ นอกจากนี้ถ้ามีผู้อยู่อาศัยในบ้านเกิดในปีจอก็จะเป็นมงคลยิ่งขึ้น แต่สำหรับคนเกิดปีกุนมิ่งขวัญจะอยู่ที่กอบัวหลวง หากพิจารณาตามราศีเกิด บัวเป็นไม้มงคล คือไม้ที่ช่วยเสริมมงคลชีวิตให้แก่ชาวราศีธนู

บัวมงคลกับการเป็นสัญญลักษณ์ของสถานที่
ดอกบัวแดงเป็นดอกไม้ประจำจังหวัดยโสธร ส่วนดอกบัวหลวงเป็น ดอกไม้ประจำจังหวัด ปทุมธานี, พิจิตร, สุโขทัย, หนองบัวลำภู, อุบลราชธานี
ดอกบัวยังเป็นดอกไม้ประจำชาติของประเทศอินเดีย ส่วนดอกบัวสายสีขาวเป็นดอกไม้ประจำชาติบังคลาเทศ และดอกบัวยังเป็นหนึ่งในสิบอันดับแรกของดอกไม้ที่เป็นที่นิยมของหลายชาติโดยเฉพาะในแถบเอเชีย อาทิ ไทย จีน ญี่ปุ่น และเวียตนาม